غار اسپهبد خورشید سوادکوه-نوروز92 برگرفته از سایت lindi.ir
غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ بر سر راه تهران به فیروزکوه در ناحیه دوآب سواد کوه استان مازندران قرار دارد. این غار بر سینه خطیرکوه قرار داشته و در کتابهای تاریخی به نام طاق عایشه گرگیلی دژ نیز خوانده شده‌است. در زبان مردم منطقه سوادکوه این غار به نام لاپ کمر معروف است. همچنین مردم روستای خطیرکوه و روستاهای اطراف این غار را به نام «دیوکالی» به معنی «غار دیو» می شناسند.
قوس دهانه غار، یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار طبیعی دنیا است. طول قوس طاق طبیعی و عظیم غار چهل متر بوده و درون غار بصورت تالاری بیضی شکل به درازای ۷۵، عرض ۲۵ و ارتفاع ۱۵ متر است. در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد. بنای این دیوار به دوره ساسانیان باز می‌گردد. در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشته‌است.
داخل غار دارای اتاق‌هایی است که قدمت ساخت آن‌ها به دوره ساسانیان باز می‌گردد. این غار در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و برای ثبت جهانی آن نیز پرونده‌ای تشکیل گردیده‌است. با این وجود تمرینات نظامی و معدن ماسه فعال در مجاورت آن، در حال لطمه زدن به آن می‌باشد.
در سال ۷۶۱ میلادی، اسپهبد خورشید (نوه اسپهبد فرخان بزرگ از خاندان گاوبارگان) بر مازندران حکومت می‌کرد. در همان سال نیز شخصی به نام مهدی (پسر منصور عباسی) که تصمیم داشت مازندران را پس از سال‌ها تحت سلطه اعراب درآورد، حاکم " ری" شد. مهدی برای رسیدن به هدفش تصمیم گرفت خود را به اسپهبد خورشید نزدیک کند و این کار جز دوستی با او امکان‌پذیر نبود. به همین دلیل با ارسال هدایایی از اسپهبد خورشید درخواست کرد تا اجازه دهد گروهی از لشکریانش از تنگه رود تالار عبور کرده و از راه دریا به خراسان بروند. اسپهبد خورشید که از نیّت مهدی بی‌خبر بود، فریب این نیرنگ را خورد و اجازه عبور را صادر کرد. مهدی، دو سپاه را از گرگان و شاه‌کوه روانه کرده و آمل را تحت تصرف خود درآورد. اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر و ثروتش را در این غار گذاشت و برای جمع کردن سپاه به دیلمستان رفت.
سپاه اعراب که مدت سه ماه در پایین غار منتظر فرصتی بودند تا به غار نفوذ کنند؛ سرانجام با مسموم کردن سرچشمه‌های آب غار "بانو نی‌کلا"، همسر اسپهبد خورشید، را به همراه دخترانش به قتل رسانند. اسپهبد خورشید در راه بازگشت با سپاه 50 هزار نفری خود، هنگامی که شایعه اسارت همسر و فرزندانش را شنید خودکشی کرد.گفتنی است، اسپهبدان طبرستانی همواره از این غار به عنوان دژی طبیعی استفاده می‌کردند. در صدر اسلام و همزمان با شورش مردم طبرستان نیز این غار مأمن " ونداد هرمز " بوده است.
درباره وجه تسمیه «طاق عایشه گرگیلی دژ» چنین نقل شده‌است که در دوره اسلامی زنی به نام عایشه در این دژ متحصن شده بود و جمعی از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع کرده بود و کرکیل (غارت) می‌کردند از این جهت آن را عایشه کرکیل دژ گفته‌اند. همچنین در نزدیکی این غار بقایای قلعه‌ای قرار دارد که به قلعه باجیگران معروف است.
